que sepulcro sufficit unum funus, et clauditur: gutturi vestro honorum funera minime suffecerunt, et adhuc patent, dum aliquos quæritis devorare; ut merito de vobis dictum sit sepulcrum patens est quod a majori lumine (ut fieri assolet) (93) in cali- A guttura vestra sepulcra patentia faceretis. Unicuigine clausi aeris, alterum juxta se videre non potuit. Innumerabiles antiquum regem sequebantur exercitus: sed ipse rex in potestatem venerat alienam. Occasionem victoriæ David habebat in manibus: incautum et securum adversarium, sine labore poterat jugulare et sine sanguine et conflictu multorum, poterat bellum per compendium mutare in cædem": et pueri ejus et occasio suadebant: ad victoriam opportunitas hortabatur. Stringere jam cœperat ferrum; ire jam cœperat armata manus hostiles in jugulos sed obstabat plena divinorum memoria mandatorum; hortantibus se pueris et occasionibus contradicit, tamquam et hoc diceret sine causa me, victoria, provocas; frustra me, occasio, in triumphos invitas. Volebat hostem vincere; sed prius est Do- B ledicentibus, aliqui homines mori potuerunt. Certe mini divina præcepta servare. Numquid mittam manus in unclum Domini (I Reg. xxiv, 7)? Repressit cum gladio manum; et dum timuit oleum, servavit inimicum. Et utb compleret observantiam, vindicavit occisum (II Reg. 1). Vos nec Deum timetis, nec fratres agnoscitis, in cote livoris acuistis novaculas lingua; et divina præcepta calcantes, miserorum properastis in capita, (94) ut in captivitatem cæcos et imperitos populos, jugulatis e ducibus, raheretis. Esuritis honores innocentium sacerdotum unde furori vestro tanta fames innata est, ut LECTIONES e In tribus mss. mittere cædem, sed recte emendatum in editis. gullur eorum (Ps. v, 11); nam et de maledictione præsumitis, cum scriptum sit: Benedicite et nolite maledicere (Rom. XxII, 14). Quisquis contra vestram voluntatem aliquid fecerit, intentatis terrores, maledicta prætenditis; et quia aliqui homines, plus mali mereri possunt quam boni; quidquid (95) judicium Dei aut peccati meritum fecerit, amaris vestris maledictionibus vindicatis: merito de vobis dictum est in psalmo XIII (v. 3): Os eorum maledictione et amaritudine plenum est. Gloriamini, quod vobis ma non licet occidere. An ideo vos putatis innocentes, quia ferro usi non estis? (96) innocentem se et venenarius judicet, si in solo ferro est homicidium : non sibi videatur reus, qui alterum subducto cibo necaverit: innocentem se judicet, qui spirandi prehibita facultate, suffocaverit vivere cupientem. Necis multa sunt genera, sed unum nomen est mortis. Maledictionibus tuis cum fiducia hominem mortuum protestaris, quid 48 interest, an gladio ferias, an lingua percutias? indubitanter homicida es, si per te mortuus fuerit qui vivebat. Quisquis talis ex vobis VARIANTES. In ms. S. T. et in editis, Cum. (93) In caligine clausieris. Manifestum itidem men- INCERT. Ibid. In caligine clausi aeris, etc. Ideo ait, Saulem visum a Davide videre tamen ipsum non potuisse, cum uterque in eadem essent spelunca, quod Sauli a majore lumine oculi adhuc caligarent. Vulgo experimur, ut qui ex apertis in clausa et tenebricosa, subita emigratione deveniunt, claramque lucem obscuriore aliquo loco repente mutant, illi aliquandiu nihil omnino videant, ut et illis contra, qui ex densis tenebris in apertam lucem subito prodeuntes, totum simul admittunt solem, repentino fulgore oculos ad aliquod tempus præstringi. Ad verba quod at- D tinet, aut subaudiendum est veniens, a majori veniens lumine; aut a majori lumine, id est, propter majus lumen, præ majori lumine; quod scilicet ante paulo oculos ejus implebat, etc. Clausi aeris, ut hic est, ferri potest, pro quo tamen si quis clausi antri, vel clausuræ, vel tale quid malit, dummodo eodem recidat, ego non contenderim. Barthius, inquit vir doctus, emendat, clausi oris. Hoc quoque ferri potest; non illud item, quod mox subjicit: os aliquando totam faciem denotare. Quorsum enim illud hic? Sane si oris admittamus, de ore speluncæ, ut in vulg, occurrit interdum, non hominis intelligendum esse, dubitaturum credo neminem. Sed nec principis editionis contemnenda scriptura est, in caligine clausus; mox, poterat bellum per compendium mutare in cædem: aliæ editiones plenius: poterat bellum mutare in cæ. dem; paulo post, in cote livoris acuitis novaculas: pro d In ms. S. G. additur ducitis, quod superfluum. NOTÆ. quo prima facie, in corde livoris, non dubitabam reponendum, sed jam mihi videtur illud et elegantius et acutius. Mox in captivitatem trahere, cum tam clarum sit, quam si solis radio scriptum esset, quid dicemus illos, nisi nodum in scirpo quæsivisse, qui in captivi tatem cæcos, id est, prorsus excæcatos, et oculis orbatos seu captos, ex Apuleio maluerunt interpretari. M. CASAUB. (94) Ut in captivitatem cæcos aut imperitos populos. Vocat in captivitatem cæcos, prorsus excæcatos el oculis orbatos seu captos. Sic Apuleius, defletis ad captivitatem oculis. INCERT. (95) Judicium Dei. Quid sit vindicare maledictionibus quidquid judicium Dei fecerit, non satis intelligo, nisi velit dicere quidquid Deus fieri permisit contrą eorum voluntatem. ALBASP. Ibid. Quidquid judicium Dei, etc. Quia, inquit, ita solet usu venire, ut non omnes sint felices, quidquid e nostris alicui contingit adversi, id vos protinus vestris maledictionibus vindicatis et asseritis, quasi eorum vi ac virtute contigisset. Fecit Albaspinæus ut interpretandum putarem, ne valde reconditum quis putaret et obscurum, quod ipse profitetur, se non intelligere. M. CASAUB. (96) Innocentem se et venenarius judicet, etc. Venenarium vocat hominem veneficum et pharmacopum xaxwν Tās papμázov, quod nomen notandum. Usitatum non huic soli, verum etiam aliis non de plebe scriptoribus, Tertulliano, Julio Firmico, ipsi denique Suetonio. INCERT. Ibid. Venenarius. Hominem dicit veneficum x«xẩy pappazo conditorem. Venenatores eloquentissimus avi ultimi scriptor Saxo Grammaticus dixit, ut a nobis infra his libellis docebitur, BAKTH. cationem: quia scriptum est: Ne tetigeritis unctos meos, neque in prophetas meos manum miseritis (Ps. civ, 15). Oleum suum defendit Deus: quia si peccatum est hominis; unctio est tamen divinitatis. Ne tetigeritis (inquit) unctos meos: ideo, ne dum peccatum hominis percutitur, et (5) oleum, quod Dei est, feriatur. Judicio suo Deus servavit rem suam, et tamen vos passim irruistis in alienam, corrumpentes omnium felicitatem. (4) Nam quæ e major infelicitas, quam Dei sacerdotes vivere, nec esse quod fuerant? est, frustra se Christianum aut sacerdotem Dei profi- A post unitatem, quod a nullo factum est post thurifi tetur, qui lenitatem Dei non curat imitaria; cum scriptum sit in Salomone: Deus mortem non fecit, nec lætatur in perditione vivorum (Sap. 1, 15). Credo vos oblivisci non posse, quid per loca aliqua feceritis, cum eos, qui legem Dei prædicabant, id est, prophetas velletis occidere contra jussionem Dei dicentis: Et in prophetas meos manum ne miseritis (Ps. CIV, 15). Deuterium, Partenium, Donatum b, et Getulicum, Dei episcopos, linguæ gladio jugulastis, fundentes sanguinem non corporis, sed honoris. Vixerunt postea homines, sed a vobis occisi sunt in honoribus, Dei sacerdotes. Multis notum est et probatum, persecutionis tempore episcopos aliquos, (97) inertia a confessione nominis Dei delapsos thurificasse, et tamen nullus eorum qui (98) evaserunt, B aut (99) manum lapsis imposuit, aut (1) ut genua figerent; imperavit. Et facitis vos hodie (2) LECTIONES a Hæc supplevimus ex ms. S. G. In aliis hic lacuna, quam suppleverat Balduinus per vocem ignorat. b Deest in ms. S. G. In mss. S. T. et Ph. S. lapsu amanuensis, fierent. d Deest in ms. S. G. VARIORUM (97) Inertia. Inter tormenta Christum negasse. ALBASP. Ibid. Inertia a confessione Dei elapsos, etc. Verbum hoc inertia, non pro atrocitate criminis, quo vix ullum majus, si, ut vulgo, accipias. Sed inertiam hic vocat Optatus, metum mortis, et amorem mundi et temporalis tranquillitatis; quæ sane vere inertis et ignavi propria unde et in N. T, Sekoi meticulosi, timidi, et moto infideles conjunguntur, et ab hæreditate cœlesti cum cætera peccatorum colluvie ex-C cluduntur, Apocal. xxi, 8. Magni enim et generosi animi est, esse Christianum. Quo fortasse et illud pertinet, quod Hebræi dicunt, 72 N N NANDY VINI 10 Nullus nebulo (fatuus stolidus) timet peccatum nec idiota (Hebr. populus terræ) quisquam pius ex N quæ vulgo capitula patrum. Sed et Hebr. vi, 11 et 12 segnes et inertes eis opponuntur, qui in fide ad finem usque perseverant, neque dubitavit beatus Chrysostomus infandam Judæ proditionem ipsius inertiæ καὶ ῥαθυμίᾳ uni adscribere; τοσοῦτόν ἐστι ῥαθυμία κακόν, ut eleganter ibi concludit tom. v, pag. 363. Idem beatus pater, öt éx paluuias ἡ κακία, καὶ ἀπό σπουδῆς ἡ ἀρετή, fuse tuetur ac disputat tom. vi, pag. 844. etc. supra libr. 1, eadem de re, ut damno æternæ vitæ, istius incertæ lucis moras brevissimas compararent, etc. Quod igitur prius amori, studioque præsentis hujus vitæ, hic inertia imputat ut etiam Q. Curtius, pigros, et, qui diuturnam vitam unicum bonum æstimant, conjunxit: Quamquam ne D pigri quidem sibi fata disponunt, sed unicum bonum diuturnam vitam æstimantes, sæpe acerba mors occupat, de Gest. Alex. lib. ix. Mox qui evaserunt, id est, qui tentationi seu persecutioni non succubuerunt, qui steterunt. Ita enim solet sanctus Cyprianus, stantes lapsis opponere. M. CASAUB. (98) Evaserunt. Ii qui Christum non negarunt. AL BASP. (99) Aut manum lapsis. Pœnitentiam lapsis non imposuissent; nusquam enim reperies neque in Ancyrano, neque in Eliberino pœnitentiam episcopis impositam, imo contrarium legitur de Trophimo et de Marcellino. ALBASP. (1) Aut ut genua figerent. Aut ut publice errorem suum detestarentur: pœnitentes enim coram omni XXVI. Matronæ, pueri, virgines, immerito a Dona. tistis pœnitentiæ addictæ. Matronæ, pueri simul et virgines a vobis coactæ, nullo interveniente peccato, salva innocentia et pudicitia, vobis docentibus pœnitentiam gerere didicerunt. Numquid minor est infeli. citas? (5) contrivistis sexus, vexastis ætates. Vere VARIANTES. e Ita in mns. S. G. Male in mss. S. T. et P. S. Neque. f Ita in ms. S. G. In mss. S. T. et P. S. et in editis, contritos sexu vexastis ætates, minus bene, nam duo sunt membra distincta sexus et ætas. NOTÆ. bus genua figebant, et in porticus Ecclesix transeuntes genibus flexis orabant, ut Deum et Ecclesiam pro se exorarent. Tertullianus, caris_Dei adgeniculari, presbyteris advolvi : quo respexit Optatus. ALBASP. (2) Post unitatem. Post unitatem a Macario factam: postquam crudelem in episcopos vindictam exercebant Donatista tanquam in eos quorum impulsu ea facta esset. Ait igitur Donatistas gravius puniisse episcopos qui unitatem procurarunt, quam olim Ecclesia in lapsos animadverterat et in eos qui fidem pejerassent. ÅLBASP. (3) Oleum quod Dei est feriatur. Oleum feriebatur quia dignitas sacerdotalis ludibrio habebatur. ALBASP. (4) Namque major infelicitas. Ita legendum, neque major infelicitas. Cum vulgo pessime coaluerint voces etiam nec esse. Id quod videre, cuivis pronum. Barth. (5) Contritas sexu vexastis artes. Aut cum aliis editionibus legendum : numquid minor est infelicitas, contritas (lege cum contritas, ut supra, compressit, pro cum præcessit:) sexu vexastis artes? vere, etc. Aut si illud, numquid minor est infelicitas, ad superiora pertinet, scribendum hic contritas sexu vexastis ælates? vere, etc. Sed quid hoc, contritas sexu ætates? an subaudiendum aut restituendum, utriusque, et lege, contritas utriusque sexus vexastis ætates. Ætates, sive seorsim capias, sive cum contritas conjunges, eleganter ponitur pro senibus, seu personis senio confectis ut, ædium senectutem, et ædium ætatem, promiscue usurpata reperias. Atqui jam virginum et matronarum, in superiori periodo meminerat, an igitur hic iterum sexus utriusque ? an potius senum: contritas senum vexastis ut ante aliquot pag. invenistis fideles antiquos, etc. Conjiciebam aliquando contritas saxo vexastis, cum pauca retro, genua figere inter pœnas, a pœnitentibus exigi solitas, posuerit. Præterea, quid buc pertinent sequentia Psalmista verba, que profert Optatus, si hæc contritio, de qua istic agitur, non ab eorum crudelitate, quos hic incessit noster, sed ipsa senum ætate ? nisi tamen contritas vexastis, pro conterendo vexastis, sit ab eo dictum. Tuum erit arbitrium, lector, quod malueris eligere. Optatum autem ejusmodi argutias nimis amasse, utinam non tam multa in mundo exempla, quæ fidem facerent. Atque ego quæ ita super hoc loco, sed idem vir doctus et acutus BB, cujus jam supra memini, ita de vobis dictum est in psalmo xn: Contritio et infeli- A qui mente (11) Deum viderint, et Deo crediderint : citas in viis corum, et viam pacis non cognoverunt : non est timor Dei ante oculos eorum. Indixistis pœnitentiam plebibus; (6) nec enim acta est ab aliquo, 49 sed a vobis exacta; nec (7) æqualibus a temporum spatiis, sed egistis omnia pro personis, alter anno toto, alter mense, alter vix tota die, imperantibus vobis pœnitentiam gessit. (8) Si unitati con. scntire (ut vultis) peccatum est, si est similis culpa; quare non est æqualis pro eodem reatu pœnitentia? Dubium non est, (9) populum credentium Israel esse vocatum (10); plebes singulas filias Israel, id est, a In ms. S. G. plenis. et tamen has plebes coegistis flectere et inclinare cervices, et serie capitum juncta, massam pœnitentium facereb. Has plebes dolet Deus per Ezechielem Prophetam dicens: Væ filiabus, quæ sarciunt cervicalia (Ezech. 13), id est membra cervicis ut supponant sub cubito et sub manu. Utique sub cubitibus et sub manibus vestris, et cum super eorum vel earum capita velamina pœnitentiæ tenditis. Quæ impietas vestra et furor ostensus est, et superbia demonstrata : etiam stultitia fuerat revelanda; sed hanc in sexto libro demonstrabo c. LECTIONES VARIANTES. b Totus hic locus ita corruptus erat, tam in mss. quam in editis, ut vix medicabilis videretur. In ms. S. T. sic habetur: Dubio non est populum credentium Israel, id est, qui mente Deum viderit, et tamen has plebes coegislis fleclere et inclinare cervices, et serie capitum injunctum massam poenitentium facere. Ita etiam in ms. P. S. qui ubique ferme concinit cum ms. S. T. nisi quod pro massam, habetur, in assem. In ms. S. G. Dubium non est populum credentium B Israel esse vocatum, plebes singulas filias Israel, id est, qui mente Deum viderint et Deo crediderint, et tamen has plebes coegistis fleclere et inclinare cervices, et seric capúum juncta massa pœnitentium facere. Ex hoc ms. cæteris ubique ferme emendatiori hunc Optati locum restituimus. In ms. S. G. demonstrabimus. Post hæc verba in mss. S. T. et P. S. habetur, Explicit liber secundus. In ¡ms. S. G. Explicit liber sancti Optati secundus. VARIORUM NOTÆ. corrigebat: gerere didicerunt; numquid minor est infelicitas? contristis sexus, rexastis ætates. Vere de vobis, etc. ut ad illa alludat quæ supra, væ facientibus velamen super omnem ætatem, etc. quod mihi quoque valde placet. M. CASAUB. (6) Nec enim acta. Nemo eam rogavit. ALBASP. (7) Æqualibus spatiis. Etsi omnium secundum vos, unum esset delictum, dissimilis fuit pœnitentia, quod est acceptare personas, quo apud antiquos nullum gravius poterat esse peccatum neque quidquam in episcopo majus reprehendi poterat; Tertullianus C de Pudicitia, et Clementis constitutiones. ALBASP. (8) Si consentire unitati. Si peccatum procurasse ut Macarins unitatem faceret. ALBASP. (9) Esse vocatum populum credentium, etc. Miror quid eos a quibus Optatus hausit, inducere potuerit, ut Israel interpretarentur, qui mente Deum videal. Non quæro quam id verum sit, quod esse falsissimum, nemo potest ignorare; sed aliquam tamen erroris ansam, quam in illis Deum videns vel homo Deum videns ab Augustino aliisque notatis agnoscimus, quæro. An 1 vel quod 72 Seniores inLerdum καταμανθάνειν, προσνοεῖν reddidere, nomen etiam quod mentem significaret, inde deduxerunt? Sed quidquid hujus sit, cum et hanc adducat, irridens ille quidem, sed adducat tamen inter alias llieronymus, et qui post Hieronymum voces Hebraicas Scripturæ congessere; non est quod de antiquitate ejus interpretationis dubitemus. Illud tamen porro cordato lectori considerandum propono, quomodo ista mente Deum videre, et flectere et inclinare cervices, quæ tanquam contraria committit hic Optatus, opponantur. Ego plane persuasum habeo scripsisse Optatum recte vel erecte; quod postea, quia minus esset notum, etsi magis probum, et ab Hebraicis minus remotum; quia tamen fortasse minus notum, in mente mutatum sit, ut quemadmodum supra in parabola Publicani et Pharisæi erecta facies et inclinata cervix opponuntur, ita et hic erecte videns, et inclinans cervicem. Afline est et ab eadem radice, quod Hieronymus ipse commendat, qui vertit Israel, D directus Dei, sive εúðútatos Oɛou. Affert et Remigius in interpretationibus nominum Hebraicorum, quarum hodieque in nostra qualicumque Cantuariensi bibliotheca olim, heu olim! instructissima, sed ab impiis Zelotis, rapinis ac sacrilegiis suis pietatem obtendere solitis, dudum direpta, atque inter ipsos, ut aiunt, spoliatores veluti præda divisa, codex manuscriptus satis antiquus exstat. Mox pro massam pænitentium facere corrigendum aliquando putavi, ferre, sed jam non probo. Non enim tantum de pondere dixerunt, ut massa auri, argenti, et id genus; sed et de quovis acervo, seu serie rerum, quæ ejusdem essent generis. Unde sæpissime apud Gregorium, aliosque, domus rusticanas plures inter se junctas, quas Græci σvvonius vocant, massas nuncupatas reperias; id est, fundos sive prædia. Codice cau. Eccl. Afric. pag. 157, massa diœceseon vocatur, quæ mox fascis diœcesium; vertit interpres gr. vyxλnσίαν, εἰ σῶμα τῶν παροικιῶν. Μ. Casaub. Fallitur Casaubonus, cum non apud Hieronymum tantum, in libro de Nominibus, habeatur, mens videns Deum, sed etiam in Græcis fragmentis, vous oρav où, aut Ocov. In voce autem Hebraica, non continetur significatio mentis, sed ab interprete suppletur, quia mente tantum Deus cerni potest. CLERICUS. (10) Populum credentium Israel esse vocatum, elc. Ilæc est hocce in loco, ni fallor, mens Optati: Christiani sunt populus Israel, singulæ plebes sunt filiæ Israel; sic appellantur, quod Deum videant, quod in ipsum credant. Vos coegistis fideles, qui stantes et erecto capite orabant, cervices flectere et inclinare, versa scilicet in terram facie et humi procum bentes. Multorum capitibus grave jugum imposuistis, et ex iis ita simul junctis, massam pœnitentium fecistis. Inclinare et flectere cervices opponit visioni Dei; el pœnitentium massam, credentium plebi. Du PIN. (11) Deum videat. Erecta cervice Deum orabant fideles; pœnitentes vero dejecta in terram facie; unde ait Donatistas coegisse ut qui Deum respicere deberent, oculos humi ligerent et terram intuerentur. ALBASP. 50 LIBER TERTIUS." с Hic liber tertius continet quatuor causas quibus effectum est, ut non sine asperitate unitas fieret. Prima, quod basilicas schismatici non necessarias fecerint, et rebaptizationem intulerint. Secunda, quod Donatus Carthaginis provocaverit ut unitas fieret. Tertia, quod Donatus Bagaiensis circumcelliones collegerit, ut operarios unitatis impediret. Quarta, sine voluntate Dei nihil esse factum ex his quibus putant aliqui unitati faciendum esse convitium e. I. Asperius in Donatistas gesta ipsis provocantibus facta esse, nec Catholicis imputari debere.-(1)Satis, ut arbitror, in secundo libello de Ecclesia quæ sponsa est Christi, et de ejus dotibus, et de hæreditate diximus Salvatoris; consequens est, primo schismaticorum errores ostendere; deinde, quæ fuerit causa, ut (2) unitas fieret (3); tertio, quis fecerits, ut miles mitteretur 51 armatus. (4) Ab operariis unitatis (5) LECTIONES In mss. S. T. et P. S. Incipiunt capitula libri tertii. b Hæc desunt in mss. S. T. et P. S. Ita in ms. S. T. In ms. S. G. Vugaiensis. In ms. P. S. Vagaensis. d In mss. S. T. cercilliones. * In mss. S. T, et P. S. ab his incipit liber tertius, sed perperam; pertinent enim ad argumentum libri, uon ad materiam. VARIORUM NOTÆ. (1) Satis, ut arbitror, in secundo libro. In aliis edi- B tionibus ita incipit hic liber: Ex iis quibus putant aliqui unitati faciendum esse convitium, satis, ut arbitror, etc., quæ cum nullo modo cohæreant, quin spuria sint et irreptitia, et a Balduino merito expuncta, nullus dubito. Quare non erat quod hujusmodi laciniis hinc inde corrasis Balduinianam conlaminarent editionem nuperi editores; unde et impurum illud glossema in fine præcedentis libri, cervicalia, id est, membra cervicis, quod invito Balduino in textum Optati quasi postliminio reduxerunt. Sed quo res sit extra controversiam et ut contentiosis os obstruamus, etiam depravationis origo nobis indicanda est. In editione Germanica Cochleana, cuique libro (primo excepto) præfixa sunt argumenta, quæ parum abest quin Optati ipsius esse credam; antiqua certe sunt. Hujus autem tertii libri argumentum ita conceptum est: Hic tertius liber continet quatuor causas, quibus effectum est, ut non sine asperitate unitas fieret. Primam, quod basilicas schismatici non necessarias fecerint. Secundum, quod Donatus Carthaginensis provocavit, ut unitas fieret. Tertiam, quod Donatus Bagaiensis circumcelliones collegit, ut unitatis operarios impediret. Quartam sine voluntate Dei nihil esse factum, sequi debebat, ex iis quibus putant aliqui unitati faciendum esse convitium. Sed id sequentis initio libri male adsutum est. Quod factum ne quis miretur etiam quinto libro in cadem editione simile contigit. Ut enim hic pars argumenti cum sequentis libri initio male coaluit, ita el illic ex initio libri plures line argumento accessere, quæ suo loco desiderantur; ab his enim liber incipit: In qua re quæ nunc agitur quæstio, etc. Cætera quæcumque præcedunt, ab argumento libri repetenda sunt. Sed et illud non prætermittam, Fulgentium Afrum et Optati, quod ex ipso liquet, valde studiosum, iisdem plane quibus hinc orditur Optatus, secundum ad Monimum librum verbis auspicari: Satis, ut arbitror, Monime charissime, etc. M. CASAUB. (2) Unitas. Ut plebs Donatistarum ad Ecclesiam adduceretur, concilium Carthag. 4: Ut in ejus gremium erigeret universa membra dispersa; qui imperavit relig. Constant. imperatori ut volum gereret uni C tatis operarii unitatis: Macarius, Paulus, Taurinus, et Lentius in eodem concilio, et mitteret ministros sancti operis famulos Dei Paulum et Macarium. ALBASP. (3) Ut unitas fieret. Ut procuraretur unitas; ut Donalistæ cogerentur ad Ecclesiam catholicam redire. DU PIN. (1) Ab operariis unitatis multa quidem aspera facta sunt. Nos hodic operariorum vocabulo mechanicarum artium discipulos appellamus, qui in quaque experimenta sua facere necesse habent et per annos certos exercere priusquam ad titulos artificum venire possunt. At Optatus operarios vocat administros unitalis, cujus vocis exemplo vide supra et nos ex auctore ipso auctorem interpretari. ALBASP. Ibid. Ab operariis unitatis. Operarios vocat administros unitatis, cujus vocis exempla in sequentibus videbis, et nos ex auctore ipso auctorem interpretavi. Operarii templi, qui ædificando adsunt: apud Angelomum in III reg. c. v, Operator. Historia Damasceni Olera enim fuerunt cruda, quorum senex ipse operator et cultor fuit. Operari est opus facere. Gariopontus lib. 1, c. 13; lis vero contingit qui metallica operantur, au ex pulvere, aut ex foetido odore, etc. Operatrix apud Prudentium Trecensem. Licet eo vocabulo, nobis hodie appellare, mechanicarum artium discipulos, qui in quaque experimenta sua facere coguntur, priusquam ad titulos vel nonien aliquod in iisdem veniant, ad alios erudiendos. BARTH. (5) Operariis unitatis. Operarios unitatis vocat Leontium, Macarium, Taurinum, aliosque proconsules ant duces, qui conati erant Donatistas ad unitatem Ecclesiæ revocare. Du PIN. (6) Basilicas fecerunt non necessarias. Non necesse erat colligere populum in aliis basilicis: nam Orthodoxorum basilicæ ad id sufficiebant. ALBASP. (7) Basilicas fecerunt non necessarias. Cum ad Basilicas jam erectas quas Catholici tenebant accedere D nollent et cum Catholicis orare, basilicas alias ædificarunt que necessaria non erant, cum possent et deberent in veteribus ecclesiis cum Catholicis convenire. Du PIN. Donato Bagaiensi (8), qui insanam collegerat multitu- A ut pro certo de vobis dictum sit, quod in psalmo dinem, a qua ne a Macarius violentiam pateretur, ad LII scriptum est: Trepidaverunt ubi non erat timor se, et ad ea, quæ ferebat tutanda,'armati militis pos- (PS. LII, 6). Fugerunt igitur omnes episcopi cum cletulavit auxilium. Venerunt tunc cum pharetris armi- ricis suis, aliqui sunt mortui; qui fortiores fuerunt, geri, repleta est unaquæque civitas vociferantium capti et longe (11) relegati sunt. (clamoribus b); nuntiata unitate e, fugistis omnes. (9) Nulli dictum est, nega Deum; nulli dictum est, incende testamentum; nulli dictum est, aut thus pone, aut basilicas dirue; istæ enim res solent martyria generare. Renuntiata est unitas; sola fuerant hortamenta, ut Deus et Christus ejus, a populo in unum conveniente, pariter rogaretur. (10) Nulius erat primitus terror; nemo viderat virgam; nemo custodiam; sola (ut supra diximus) fuerant hortamenta. Timuistis omnes, fugistis, trepidastis; a In ms. S. T. et, sed male. II. In vindictam Dei et Ecclesiæ hæc in Donatistas facta fuisse. Et tamen horum omnium nihil actum est (12) cum voto nostro, nihil cum consilio, nihil cum conscientia, nihil cum opere; sed gesta sunt omnia in dolore Dei, amare plorantis, et (13) in ultionem aquæ (14), (45) quam contra interdictum iterum movistis traducentes ad 52 vos aquam antiquæ piscina: sed nescio an cum illo (16) pisce, qui Christus intelligitur, (17) qui in lecțione Patriarchæ Tobias legitur in Tigride flumine pre LECTIONES VARIANTES. b Vocem illam que deest in mss. supplevimus. B VARIORUM (8) Donato Bagaiensi. Bagaia urbs celebris in historia Donatistarum; ibi enim habitum fuit a Donatistis episcopis concilium illud Bagaitanum 510 episcoporum, cujus tam sæpe meminit Augustinus. Hujus urbis episcopus Maximianus a Donatistis crudeliter interfectus est, ut narrat Augustinus ep. 88 et 185, et 1. m, contra Cresc. c. 43. In collatione Carth. adfuit episcopus Bagaiensis e Donatistarum parte sed longe ante concilio Carthaginensi sub Cypriano subscribit Felix a Bagai, et post hæc tempora in notitia Leonis imperatoris urbis Buns fit mentio. Attamen in notitia episcoporum Africa a Sirmondo edita, nullus est episcopus Bagaiensis, sed duplex Vadensis in Numidia. Aiborum forte alterater Bagaitanus erat. Nam in mss. sæpe legitur Vagaensis Vagensis, unde fieri potuit Vadensis. Ut ut sit, Bagais, sen Vagaia urbs erat Numidice. Namque de Concilii Bagailani decreto loquens Augustinus 1. de unit. Eccl. c. 18, exclamat: 0 regula juris Numidici! o privilegia Vagaitana! Non erat certe in proconsulari; modo enim ait Optatus, hanc provinciam ab illo furore immunem fuisse. Du PIN. (9) Nulli dictum est. Macarii expeditionem et unitatem quam fecerat, persecutionem; eosque qui in illo tumultu interierant Macarianos vocabant Donatiste, quod ut refellat, ait Optatus nulli Macarium dixisse ut thus adoleret, quod in persecutionibus Christianis imperabatur. ALBASP. (10) Nullus erat primitus terror. Non venerat Macarius ut terrorem incuteret, sed ut dona ferret: plebem non armis, sed hoitamentis et precibus ad unitatem cogebat. ALBASP. (11) Relegati. Donatistarum episcopi. ALBASP. (12) Cum voto nostro. De concilio nostro ea acla non fuerunt. ÅLBASP. (13) In ultionem aquæ. Deus volebat ulcisci per Macarium quae contra ejus baptismum facitis. AL BASP. (14) Ultionem aquæ. Sacri scilicet lavacri a Catholicis collati, quod pro nullo et profano Donatiste habuerunt, iterum rebaptizantes eos qui a Catholicis ad se veniebant. Du PIN. (15) Quam contra interdictum iterum movistis. Ad plura S. Scripturæ loca simul alludit his verbis Optatus. Ad S. Evangelista narrationem haud dubie, et principaliter Joan. c. v. Sed etiam ad illa prophetæ Esaiæ, quæ post pauca profert, ubi de antiqua piscina, quod hue transtulit. Quod ait contra interdictum, idem valet atque illud quod antea dixerat, e In mss. S. T. et P. S. Spiritus. f In ms. S. G. ibi timuerunt timore. 6 Ita restituimus ex codice S. G. In aliis et in editis Patriarcharum. NOTE. contra leges, lib. 1, ad illa respiciens : Qui semel lotus est, non habet necessitatem iterum lavandi, ut ibi docuimus. Nisi fortasse de piscina eadem hoc quoque, quasi nefas ab angelo plusquam semel eam moveri, aut ab eo semel motam, si non nefas, stultum tamen et inane a quoquam iterum moveri. Cæterum illam piscinam Bethsaida figuram fuisse baptismatis, etiam aliorum fuit opinio. Vide Tertull. de baptismo c. 5 et 6. Quod hinc autem de pisce colligit Optatus, inde profectum videtur, quod piscinam prisca significatione acceperit, pro piscium vivario, ut loquitur Plinius, non pro mera zokuuбnope, quamquam et illud quoque pro izvorpopeia usurpetur: seu aquarum ad usum, seu aliumi quem, seu natationis inductarum invectarumque loco, quæ postea frequens et usitata verbi notio fuit. M. CASAUB. (16) Pisce. Cum Christo: hoc est, nescio an quos baptizatis, renascantur Christiani. Tertull.: Sed nos pisciculi secundum izbūv, nostrum Jesum Christum, in aquis nascimur: cæterum legendum, invocationem, non intinctionem. Tertull. ALBASP. (17) Qui in lectione Patriarchæ legitur. Alia editiones pro Patriarchæ exhibent Patriarcharum : học uno differunt. Quid autem per lectionem Patriarchæ aut Patriarcharum velit Opiatus, haud facile divinare. Tale aliquod scriptum, neque olim exstitisse puto, neque hodie, quod sciam, ullibi est. Commentitium et pseudepigraphum quoddam sub 12 patriarcharum nomine testamentum, in bibliotheca Patrum vidisse aliquando memini. Non enim dignum videbatur quod legeretur; etsi non ignorem tale quid D jam olim exstitisse. Sed cum totum hoc quod hic narrat Optatus, sit in Tobia, cur testes aliunde conquireret? Non alium igitur quam ipsum Tobiam hic laudari, plane persuasum habeo. Quam recens sit inventum, sacræ Scripturæ in capita et versiculos, sive lectiunculas tributio, qua nunc omnes utimur, nemo, opinor, tam parum versatus in veterum Scriptorum libris, qui non animadverterit. Cum igitur illi, non per numeros, ut nos solemus, aut sectiones ipsius Scripturæ præterquam in psalmis, sed alius aliter, multi autem per ipsas materias, aliquot subinde ex ipso contextu sacro verba proferentes, locum quem vellent, indicarent; puto etiam fuisse qui quasi capitula quedam, ex præcipuis verbis et memoratu dignissimis, quæ hinc illinc commode excer. pebant, conficerent, atque eo pacto libros in partes distinguerent. Quod igitur hujus Tobia: partis, quam nos hodieque capite secernimus, maxime singulare |