291

nostræ nobilitatem non relatione tantum, sed etiam A pugna, ubi subcrebrescentibus morbis ipsa necessi

fide similitudinis adprobemus. Unde tamen præ me fero, fratres dilectissimi, quod ista, et non ambigua in vobis (10) renitet adsertio: Deuin enim patrem vos et habere et possidere monstratis, cum pudicitiam, in qua Deus habitat, non dicam, diligitis, sed luculentis moribus adornatis. Magna igitur gloria est ornare, per quod orneris servare, per quod et ipse (14) serveris. Postremo æquiparatur laus vestra laudi pudicitiæ illa enim vobis exhibet sanctitatem, vos ei amorem. Per hanc attingitis Christum : imo illa per vos vobiscum complectitur Christum. Per hanc 42 a Deo patre, quod petitis, impetratis immo illa per vos impetral, pro qua sollicite laboratis, ne, dum aliquid postulat, erubescat. Beata, cum (12) adludit in pueris beatior, cum adolescentibus lapsus B feliciter timet: beatissima, cum in juvenibus carnalia exstinguere laborat incendia. Sane in senibus ut est honoranda, ita miranda non est: quia licet sit victrix, tamen triumphi sui palmam senectutis cum rigore (13) partitur cessat enim concupiscentiae

pro adniti. Prosapiæ est in mss., in editis vero prosapiei.

(10) In editis retinet; in ms. Rem. renit? et : in mss. Pomp. et Vat. renitet, quod placuit, et sententiæ magis congruere visum est; hic enim S. Zeno præ qua se ferre seu gloriari se ait, istam adsertionem, Deo similes per pudicitiam nos præbemus, in suis auditoribus non ambigue renitere, quippe quos pudicitiam studiose colere palam erat.

(11) In mss. Pomp. Zen. et in edit. Ver. servaris ; el paulo post pro ei amorem, quinque mss. el amo

rem.

(12) Mss. Rem., Vat. et Pomp., adludet, Urb. allu. det; et pro lapsus ms. Rem., lapsis, Vat. lapsos.

(13) Ms. Rem. patitur, non placet. Partitur autem dietum est, propterea quod victoriæ et triumphi pars senectutis rigori debeatur, ut sequens ratio suadet. Rigore autem ex ms. Zen. posuimus pro vigore, cum rigor, qui ex frigore contrahitur, senectutis sit proprius, et ex rigore membrorum, nou ex vigore, concupiscentia pugna in senibus debilitetur, vincendique facilitas prodeat. Post pauca pro pugna, ubi mss. Rem., Vat. et Urb. perperam pugna. At ubi. Ex Rem. cod. funt pro sunt, quod erat in editis, vel sint, quod est in Vat. et Urb. reponere satius duxi

mus.

tate etiam impudicorum pudica fiunt membra.

II. Age nunc ejus æmulæ rabiem breviter, etiam(14) ex comparatione nominum publicemus, ut quid adpetendum, quidve fugiendum sit, facillime possit agnosci. Sub velamine Christi nominis, fratres, se adserere conatur Antichristus similiter pudicum, uti fallat pudicitiæ nominis sonum post se trahit; sed quos fructus habeat ejus auctor ostendit. Discurrit quippe vesana per populos: hominumque lubricas mentes libidinum flagrantibus stimulis præcipitat in furorem, non sexui parcens, non ætati, non pietati, non sibi, quia pudorem alienum qui adpetit, primʊ suum perdit. Pure non nox illi diesque succedit, semper enim cænosi gurgitis sui procella submergitur,dum semper exæstuans libidinis turpitudo aut(15) veritate aut imagine perpetratur. Præmia aut tradit, aut accipit, corrumpit, aut corrumpitur; injicit amorem, paulo post odium 43 de amore factura. Semibat (16) illicitos hæredes, crimenque noscens nominibus pietatis excusat. Proprios aut (17) necat, aut

fieri mentem, si vel imaginem voluptatis tibi ipsa depinxerit.

(16) Etsi inliciti hæredes vocari possint universim spurii ex damnato coitu progeniti, nimirum ex adulterio, vel incestu, quippe quibus nihil hæreditatis paternæ adire ex legibus licebat, cum ad alios illegitimos sexta pars perveniret, imo tota etiam hæreditas posset iisdem contingere, si legitimi fierent; tamen, hoc loco S. Zeno de iis filiis loqui videtur, qui hæreditatem inlicite, seu non suam adire sinuntur, cujusmodi sunt ii, qui ex aliena uxore generati, Creditatem alienam inire permittuntur, ac si ex vero illius conjuge, non ex adulterio suscepti sint. Hoc crimen pietatis nominibus excusari dicitur, eo scilicet nomine, ut et famæ mulieris, et filii etiam opinioni ac sustentationi commode prospiciatur. Mss. Rem. et Urb. pro noscens habent nascentes Ven. nascens; et hoc postremum non displicet, quatenus inlicitus heres post nativitatem patris non sui fortunis uti permittitur, idque pietatis nominibus excusatur.

(14) Mss. Rem. et Urb. ex ratione nominum publicemus. In Pomp. et Zen. ex comparatione non minus publicemus. Ms. Vat. exercitatione nominum.` Editi cum ms. Tol. ex comparatione nominum; que lectio probabilior visa est; huc enim respicere videntur, que de Antichristo Christi nomen inentiente, et de D impudicitia pudicitiæ nominis sonum præferente mox subjiciuntur; vel etiam nominum dictum est pro pudicitia et impudicitia, quæ ex comparatione magis elucent. Forte quispiam paucis transpositis scribendum existimet : Age nunc ejus æœmulæ rabiem breviter publicemus, ut quid adpetendum, quidve fugiendum sil, etiam ex comparatione nominum facillime possit agnosci. Scripsimus agnosci pro cognosci ex mss. quatuor.

(15) Veritate pro re ipsa et ipso facto Auctor hic usurpat; qua plane significatione apud Lampridium in prima editione et pluribus in mss. a Salmasio lau dalibus pag. 183 in vita Elagabali habetur veritate vendere, et apud Arnobium lib. v, in veritate promiserat. Similiter imagine pro cogitatione sicuti apud Lactantium scribitur lib. vi, cap. 25: Adulteram

edit.

(17) Ilic locus varie in codd. legitur. Plerique negai; Zen. et Pomp. necat. Si hoc membrum ad superiorem sententiam referendum esset, placeret negat, quo significetur impudicos, ut se subtraherent ab alendis pueris, quos ex aliena conjuge procreassent, hos proprios, idest suos, inficiari. Sed quomodo ia hac noti criminis excusatione pietatis nomen obtineat, non facile intelliges. Itaque haec sententia ad filios vere proprios videtur pertinere, quos quis ex propria uxore, vel concubina suscepit, prout oppoiuntur illis, quos in aliena conjuge seminatos, inlicitos hæredes proximo testimonio S. Episcopus appellavit. Huic autem sententiæ accommodatior est lectio necat; qui enim non prolis gignendæ causa sed impudicitiæ et voluptatis studio uxore utebantur, vel concubinam alebant; ii olim filios solebant necare, vel, ut mitius agerent, exponere, ut pluribus ex testimoniis liquet. Minutius Felix in Octavio n. 30 Video vos procreatos filios nunc feris et avibus exponere, nunc adstrangulatos misero mortis genere elidere. Sunt qui in ipsis visceribus, medicaminibus epotis, originem futuri hominis exstinguunt, et parricidum faciunt, antequam pariunt. Tertullianus in Apologetico cap. 9: Qui natos sibi liberos enecant. Siquidem et de genere necis differt. Utique crudelius in aqua spiritum extorquetis, aut frigori et fami et canibus exponitis. Lactantius lib. 1, cap. 9: Qui natos ex se

Lasciva, non linguis, non oculis, non auribus parcens, jocatur, sperat, ambit, obsequitur, zelatur, insanit, armatur precibus, armatur et ira, similiter non numquam vi extorquens, quod blandimentis impetrare non potuit. Libidinom commutatione varia 45 gaudet semper ; et pœnitet, ad satietatem numquam-lubrica (24) utilitate perveniens. Desiderat facere, quod timeat publicari; (25) totum prorsus tentat, ut sibi vindicet totum. Novum prodigii genus est. Odit pudicitiam; et tamen hoc cupit videri, quod illa

denudat affectu. Nihil prorsus existimat turpe nec A publicis, opportunam in quibuscumque secretis. pati, nec facere, dummodo in effectu (18) conata succedant. Verumtamen in ipso fructu suo, quo expngnati pudoris alieni labe gaudere consuevit, semper infelix est. Denique post negotium perpetratum odit et seipsam cum illo, quem vicerit. Hæc sæpe indixit quietis gentibus bellum; hæc aliquotiens robusta regna subvertit; hæc aut sub turpibus, aut sub crudelibus factis 44 subjugatos thalamos triumphavit alienos; hæc (19) viros ardore vesana femineo stipendio ipsis feminis sic incognito inopinate dispungens, suam docuit expugnare naturam; hæc libidinis mercedem vel maxime parentum, filiorum, maritorum, uxorumque in mortibus posuit; hæc nomina (20) pietatis non numquam concubitu prodigioso delevit, pudicos quidem persequens, sed impudicos B fuco, vultum suum vultibus vestit alienis, hoc tantum congruenter occidens; hæc, inquam, (21) per momenta et parit omne, quod malum est, et peperit omne, quod pejus; nam in idolis (22) dea est, in cultoribus vero eorum (23) ministra. Venerandam se procurat in templis, hilarem in theatris, importunam in

pueros, aut strangulent, aut, si nimium pi fuerint, exponant. Vide etiam lib. vi, cap. 20, et Clementem Alexandrinum, in Pædagogo, lib. ш, cap. 3 et 4, et Ambrosium, epist. v, num. 12. Hanc malam impudicorum consuetudinem S. Zeno perstrinxi-se videtur hoc textu, unde duplici commate effertur, vel necat, vel denudat affectu; ubi affectu scribere maluimus pro affectus, ut sensus constet : et significatur, impudicos id generis homines, filios proprios, qui alieham hæreditatem adire non poterant, vel necasse sive in utero, sive postquam nati fuerant, vel eos- C dem, ac si non proprii, sed alieni essent, omni affectu alimento que nudatos exposuisse, aut saltem neglexisse.

(18) Conata in plurali generis neutrius a probatis auctoribus usurpatur. Cornelius Nepos, in Vita Dionysii, cap. 8, conata perficere. Velleius Paterculus lib. u, cap. 29, conata exsecutus. Post pauca ms. Vat. aliena labe.

(19) Erant nimirum viri, qui tamquam scorta mascula virorum libidini, stipendio meretricibus dari solita, se se prostituebant. De his mentionem facit Salvianus lib. VII de Gubernat. cum ait: Viri in semetipsos feminas profitebantur. Vide Clementem Alexaudrinum 1. m Pædag., et Justinum in Apolog. Proprium horum. nomen cinædi et exoleti, quos interdicere Severus in animo habuit, et Philippus præstitit, Lampridio teste in Vita Alexandri Severi. In Justinianeo cod., lib. Ix, tit. 9, lex 31 Constantii et Constantis inscribitur de Venere mascula, quæ buc D spectat; et id generis homines habitu femineo usos exinde patet.

(20) Incestus quilibet inter eos, quibus pietas debetur, pietati opponitur. Cum vero prodigiosum proprie dicatur, quidquid præter nature leges et ordinem est; concubitus præter vel contra naturam, prodigiosus a Zenone dici potuit. At num. 5 prodigio uno incensos alfirmat senes, qui Susannam turpiter deperierunt, etsi non contra naturam peccare cuperent. Forte vero prodigium vocavit hanc senum impudicitiam, propterea quod tanti amoris conspiratio et accensio in senibus mirifica videretur. Paulo post ms. Urb. tantummodo incongruenter pro tantum congruenter.

est.

III. Interea miris excolit artibus se se, faciemque suam in se, quam non habet, quærit. Pingit se in seipsam, et lenocinante vario magistri medicaminis

futura, non quod natura præstitit, sed quod ei ad examen speculi arbitrium temporale dictaverit. Nunc emendat, nunc delet, quas amaverat species, nunc subjicit alias, nunc parturit novas. Manibus suis facta bydra formarum procax semper incedit, quia

Itaque per momenta idem est apud Zenonem ac per tempus, seu ut opportunitas feri.

(22) Venus, inter Deas relata ab Ethnicis, merctrix fuisse traditur ab Arnobio lib. iv, pag. 143, a Firmico de Errore profanæ Relig. p. 34, et ab aliis. Erant et alia Veneres Dece, quas libidinis et voluptatis Deas idem Arnobius memorat lib vi, pag. 207, et in aliis præterea Diis Gentium impudicitia colebatur, quorum adulteria et stupra in mares et feminas non tantum doctis viris nota sunt, sed exprimuntur etiam in theatris. Lactantii verba sunt lib. 1 Institut. Vide Clementem Alexandrinum in Protreptico, Minutium Felicem, et alios, qui cum adversus Gentes scriberent, eorum, quos tamquam Deos illæ colebant, lascivias indicarunt.

(23) Deorum impudicorum ministram agebat impudicitia in pluribus et sacris et ludis impudicis, qui in impudicitiæ eorumdem Deorum cultum statis temporibus celebrabantur, quos vel innuere piget et pudet. Unus Ambrosii locus audiatur lib. 1 de Virgin. cap. 4, n. 16: Quid de sacris Phrygiis loqu ir, in quibus impudicitia disciplina est, atque utinam sexus fragilioris? quid de Orgiis Liberi, ubi religionis mysterium est incentivum libidinis? Qualis ig tur potest esse ibi vita sacerdotum, ubi colitur stuprum deorum? Adeo vero foeda dictu erant, quæ in quibusdam sacris peragebantur, ut quosdam Deorum, in quorum sacris nimis turpia gererentur, capitolio, id est, deorum curia pepulerint Piso et Gabinius Conss. eorumdemque aras everterint, non alio consilio, quam ut turpium et otiosarum superstitionum vitia cohiberent quod Tertullianus memoriæ prodidit Apolog. cap. 6. Vide etiam Augustinum lib. vi de Civitate Dei, cap. 9. Idem vero Tertullianus eorum statuas et sacra subinde per vim popularium restituta commemorat lib. 1 ad Nationes cap. 10, cui tamen conatui Gabinius laudatus vehementer intercessit.

(24) Utilitas hoc loco pro usu sumi videtur, sicut apud Plautum, Epid. v, 1, 28, utilitatem oculorum legimus pro oculorum usu. Satin ego oculis utilitatem obtineo? Nisi apud Zenonem utilitatem accipere mavis pro voluptate, quæ actuum ejusmodi utititas

est.

(25) Totum pro omnia apud nostrum Auctorem pas sim occurit. Tract. 7 lib i, num. 4: Propheta `modestus totum potest, a toto dissimulat. Vide tract. 6 num. 8, et tract. 10 num. 3. Similiter Spartianus in Severo: Totum fuisti, totum vicisti. Mitto alia in

erubescere alienis sub coloribus nescit, (26) non do- A bus denudatam (29)' convexis manibus se tegere co

mesticis, non affinibus, non maritis nota, non sibi quia non potest esse notum, nec verum, quod est semper certum. Præterea numquam diligit Deum, quem scit operibus suis esse contrarium. Diaboli est sane mancipium, ejus enim possidet regnum; nam (27) deos ipsa genuit, ipsa intulit mundo, per quos, aut in quibus diabolus colitur, quorum in actibus origo monstratur. Ipsa Jovem innumerabilibus, variis magnisque criminibus maximum fecit. 46 Ipsa (28) llercutem, noverca deterior, in Omphalis libidine turpiter vicit, quem terribilis turba monstrorum superare non potuit. Ipsa Venerem membris omni

sequioris ævi auctoribus frequentia. Mss Tol. et Zen. temptat pro tental.

(26) Quinque mss. non domesticis affectibus, non maritis. Tolam porro hanc descriptionem Zenonis si S. Augustinus legisset, eam profecto lib. iv de Doctrina Christiana, cap. 21, num. 49, retulisset inter illa dictionis grandis exempla, quæ eodem in argumento ex Cypriano atque Ambrosio recitat.

nantem, imo animi sui vitium et corporis demonstrantem, post multa adulteria spectaculo totius mundi quoque prostituit. Non opus est ire per singula; quamvis et hæc non fuerint dictu digna, tamen ad exprimendam vim impudicitiæ visa sunt necessaria, ut sciat unusquisque (30) ad idololatriam pertinere luxuriam. Ipsa, inquam, (51) mortuorum sepulcra convertit in templa, tumulos in altaria, cadavera in simulacra, parentalia in sacrificia, mores in sacra. Sic sic genus humanum a Dei cultura rapuit, dum blanda festivitate facinorosa facinorosorum et colenda crimina et imitanda persuadet.

Deorum suorum adulteria et probra venerantur : tum quod sacra et ludi turpes in deorum dearumque impuB dicarum honorem instituti sunt, de quibus satis adnotat, 23; tum etiam quod impudicis hominibus et feminis divini honores tributi sunt impudicitiæ causa, ut scilicet haberent homines unde suas libidines deorum exemplo excusarent et laudi etiam verterent, cum per illas se deos imitari prospicerent qua ratione avaritiam quoque et cupiditates eos coluisse, ut deos se amare et imitari ostenderent, prodit Lactantius lib. 1, cap. 6, et satis indicat Minutius, in Octavio, num. 31. Vide insigne in hanc rem Chrysologi testimonium, sermon. 155. Mss. idolatriam pro idololatriam scribunt.

(27) Quamplurium deorum dearumque origo, si quis vel ipsa ethnicorum scripta consulat, e turpibus libidinibus manat. Enim vero Jupiter, inquit Athanasius in orat. contra Gentes, non stupra tantum commisit, sed etiam quos ex stupris procreavit liberos, inter Deos retulit, divinitatis specie ad suam pravitatem tegendam abusus. Horum e numero sunt Bacchus, Hercules, Dioscuri, Mercurius, Perseus, et Sospita. Plures alios non tam Jovis, sed aliorum etiam Deorum filios turpiter genitos, ac divinis honoribus donatos fu-e recenset Arnob. lb. IV. De his etiam Minu ius Felix in Octavio, Clemens Alexandrinus, Lactantius, Gregorius Nazianzenus, Firmicus et alii in operibus, quæ adversus Gentium superstitionem C edidere.

(31) Dubium in primis fuit, num S. Zeno hic spectaret illa tract. 15, num. 5, ubi illos commemorat, qui per sepulcra discurrunt, qui fœterosis prandia cadaveribus sacrificant mortuorum, qui amore luxuriandi, etc. At considerato diligentius præsentis Joci contextu, cum et ante et post de Deorum impudicitiis cultui et imitationi hominum propositis sermo sit; illud inuuere S. Zenonem credimus, impudicos homines (uti Juppiter, Venus, aliique olim fuisse feruntur) idcirco inter deos a Gentibus accensitos fuisse, conversis in templa ipsorum sepulcris, in altaria tumulis, cadaveribus in simulacra, etc., ut hac religione impudicitia faverent, et blanda festivitate facinorosa facinorosorum et colenda crimina et imitanda persuaderent. Smile consilium alii quoque Patres ethnicis Idolorum cultoribus objecisse leguatur, ut apud laudatos adnot. 27 repêrire licet. Prima quidem idololatriæ templa fuisse mortuorum sepulcra, explorate affirmat Clemens Alexandrinus in Protrepti o Templa (nam nec ipsa præteribo) specioso quidem nomine templa dicuntur; fuerunt autem sepulcra, hoc est sepulcra ipsa vocata fuerunt lempla, e c. Quo respiciens Prudentius, lib. 1 in Symmachum:

(-8) In editis et ms. Pomp. erat: Ipsa Herculem noverca deterior facibus libid num turpiter vicit. In mss. Rem., Tol. et Urb.: Ipsa Herculem noverca deteriori non falis libidinum turpiter vicit. Deteriori item habet ms. Vat. Hac scriptura, licet errore librariorum corrupia, genuinæ tamen lectionis, quam textui inseruimus, indicium præbuit. Etenim ex deteriori non falis libidinum facile lit deterior in Omphalis (fpro ph frequens in mss.) libidinem, vel libidine turpiter vicit; quæ lectio cæteris præferenda visa est, non tam quod pluribus et antiquissio is codd. magis congruit, quam quod hoc loco. S. Zeno indicare voluisse videtur libidinem Herculis in Omphalim, quam cæteri Patres, impudicitiam deorum Gentium exsecrantes, commemorant. Vide Patres in superiori, adnotatione allegatos. Ita etiam perspicuum fit, cur impudicitiamnoverca deteriorem S. Episcopus dixerit. Quam male enim Jung, Herculis noverca, cum ipso egerit, ex poetis liquet. Hoc autem deterius multo cum eodem DA quibus nihil abhorrens Tullius, lib. 1 de Divinat,

egit impudicitia, quippe quæ Herculem Omphalis amore captum dira servituti subegit, eoque etiam adduxit, ut, Omphali jubente, nendo daret operam et fusum volveret ea manu, qua moustra edomuerat, quod Hercule plane indignum Juno numquam præceperat. Vide Fulgentium, lib. II Mathol., cap. 5, pag. 182; Lactantium, lib. 1, cap. 9; Donatum, in Eunuchom Terent. v. 7. Huc autem S. Zenonem spectasse nihil dubitamus.

(29) Ita ex mss. Rem., Vat., Pomp. et Urb. In editis connexis manibus se tergere. Cod. Tol tegere item scribit. Dein mss. Rem., Tol. et Urb. per post multa pro post multa.

(30) Ad idololatriam luxuria pertinet, tum quod in paganorum Diis impudicitia colitur, unde illad Ambrosii lib. 1 de Virgin., cap. 4, num. 16: Colitur stuprum Deorum; et de Viduis cap. 14, num. 84:

Et tot templa Deum Romæ, quot in urbe fuerunt
Heroum, numerare licet:

loquens de Jove Capitolino, idem fuisse indicat ejus templum Capitolinum, quod sepulcrum fuerat :

Ipse suos quondam tumulos el templa pelivit. Hinc Nonius, Templum, ait, et sepulcrum dici potest veterum auctoritate. Lege Arnobium lib. vI contra Gentes, p. 193, ubi multa templa probat functorum esse corporum sepulturas; Cypr anum de Idolorum vanitate initio, nee non Commodianum, Instruct. 2 et 20, qui defunctis hominibus honores divinos delatos similiter produnt. Parentalia autem, qua in sacrificia traduntur conversa, erant libationes, epulæ, et alia id generis, quæ in defunct»rum memoriam quotannis celebrabantur : sacrificia vero diviuum cultum spectant. Illa porro mores in sacra videntur indicare quoddam cultus genus, quo impudicos mnores et ludos in Deorum cultum Ethnici converterant, de quo satis adu. 25.

47 IV. Adeo viris contra Dei legem Deique ju- A quoties (proh nefas!) sub ipsis obtutibus matronastitiam evagandi extra legitimum thorum peregrina luxuriæ inspirat infeliciter quasi liberam facultatem, ac sic eorum quoque feminas a pudore divellit, quæ desertæ, ardore, seu dolore compulsæ, si talia (32) gerunt, putant se aut imitari, aut vindicari. Propter quod in præceptis Dominus ait, Qui dimiserit uxorem suam, excepta causa adulterii, facit eam machari. Quid hic respondere possint lubrici mariti, non video; qui humanarum (53) legum iniqua impunitate decepti, justitiam veram 48 nec ex sua ipsa voluntate noscentes, quod pati nolunt, libenter effi ciunt: (34) qui profanæ libidinis detestabili furto distracti, turpibus jam non contenti (35) latibulis, ali

(32) Quatuor mss. gerant.

C

(33) Non est hic sermo de hominibus qui cum B aliena conjuge peccarent: hi enim non minus quam ipsæ feminæ humanis legibus puniebantur. Adulteria legibus vindicant, et capitalibus afficiunt eos pœnis, quos in aliena comprehenderint fœdera genialis lectuli expugnatione gessisse; ita Arnobius, lib. iv, pag. 142. Vide Ammianum Marcellinum, lib. xxvi; Theodoretum, serm. 3 contra Græcos; Cujacium, lib. vi Observ. cap. 11; Brissonium, ad legem Juliam de Adulteriis, pag. 91, et legem 33 Constantini ad eamdem legem Juliam, ubi sacrilegos nuptiarum temeratores id generis homines appellat. Itaque de hominibus hic locus accipi debet, qui præter uxorem alia muliere libera, sive concubina, sive meretrice, utebantur, quibus nullam legibus civilibus decretam fuisse pœnam alii Patres confirmant, cum, perinde ac S. Zeno, Christianos monent, ne impunitate legum citra adulterii crimen sibi licitum putent, quod uxoribus non licet. Lactantius, lib. vi, cap. 23: Non enim, sicuti juris publici ratio est, solum mulier adultera est, quæ habet alium; maritus autem, etiamsi plures habeat, a crimine adulterii solutus est. S. Augustinus, lib. xiv de Civit. Dei, cap. 18, scoriorum Turpitudinem nulla terrenæ civitatis lege puniri tradit; et solo stupro, inquit Hieronymus, epist. 84, ad Oceanum, et adulteria condemnato passim per lupanaria el ancillulas libido permittitur. Videtur apud Gentes frequens fuisse plures uxores ducere, cum Tacitus, de Germanorum moribus num. 6, illud mirabundus animadvertat: Prope soli barbarorum singulis uxoribus contenti sunt, exceptis admodum paucis, qui non libidine, sed ob nobilitatem pluribus nuptiis ambiuntur. Sed pellices, vel concubinas, quæ plures a Romanis ducebantur, uxorum nomine significasse videtur; quippe apud ipsos plures uxores una ducere olim a prætore infamiae nota inustum fuit, uti testantur Diocletianus et Maximanus, lib. n cod. de Instit. et inut. nupt. Neminem qui sub ditione sit Romani nominis, binas uxores habere posse vulgo patet, cum etiam in edicto Prætoris hujusmodi viri infamia notati sint, D quam rem competens judex inultam non patietur. Vide etiam lib. xvi codicis, ad legem 1 Jul. de Adult. Lex autem concubinas et meretrices permittens, quæ bic a Zenone et alibi ab aliis Patribus appellatur, ipsa est lex Julia de Adulteriis, quæ allegatur in cod. lib. ix, tit. 9, lege 22 et 23. Hanc legem minus æquam ipse Uulpianus notavit in Digest. leg. 48, tit. 5, leg. Jul. 13 de Adult. § 3: Periniquum videtur esse, ut pudicitiam vir ab uxore exigat, quam ipse non exhibeat: id quod etiam inculcat Seneca, epist. 94. Sed iniquæ hujusce sanctionis causam attigisse videtur S. Gregorius Nazianzenus in illud evangeliste dictum : Cum consummasset Jesus hos sermones; quod nimirum eam, inquit, mares tulerunt, ideo feminas tantum insequitur et incessit.

(34) Ms. Pomp. quia pro qui, Profanæ autem libidinis eadem ratione dicitur, qua paulo ante dictum est

PATROL. XI.

rum vesana congressione desudant, non advertentes miseri, quoniam in tali negotio, judice Deo, quod non licet uxoribus, non licet (36) nec maritis; sicut præscribens talibus Paulus 49 Apostolus dicit: Mulier sui corporis potestatem non habet, sed vir : similiter et vir sui corporis potestatem non habet, sed uxor (Cor. vn, 4). Sic igitur, quoniam una sunt caro, unum divini operis sacramentum, quoniam femina de viro suo facta est, alterque alteri tenetur obnoxius, ac per hoc jure legis quoque (37) linea una tanguntur, dubium non est horrendi supplicii perennibus (38) absumptum iri tormentis eum, qui prævaperegrina, id est extra legitimum thorum quæsitæ eaque furtum vocatur, propterea quod detrahatur propriæ uxori quidquid peregrinis feminis tribui-* tur; unde paulo post : Alter alteri tenetur obnoxius, id est non minus mulier viro quam vir mulieri. Maritis vero hanc erroneam opinionem id temporis fuisse, ut, si ab adulterio cum aliena conjuge abstinerent, quidquid cum solutis feminis committerent, liceret, testatur Ambrosius lib. 11 de Abraham, cap. 11, num. 78: Viri licito se peccare credunt, si solo se abstineant adulterio; meretricios autem usus tanquam legi naturæ suppetere putant. Similem quoque errorem, at non de meretricibus, sed de concubinis tantum, sua ætate viguisse indicat Angustinus serm. 224, num. 3: Dixit nescio quis: Meretrix non est, quam habeo, concubina mea est. Sancte Episcope, meretricem fecisti concubinam meam? et post pauca: Dicis, Ancilla mea concubina mea est, numquid ad uxorem alienam vado? numquid ad meretricem publicam vado? an non licet mihi, etc. Salviani quoque temporibus simile quidpiam obtinebat; hæc enim ille scripta reliquit, lib. 1v de Gubernat. Dei: Hoc in comparatione supradictorum genus castitatis est, uxoribus paucis esse contentum, et juxta certum conju gii numerum frenos libidinum continere. Conjugium dixi, quia ad tantam res impudentiam venit, ut ancillas suas multi uxores putent; atque utinam sicut putantur essc quasi conjuges, ita solæ haberentur uxores. Similia habet et Cæsarius hom. 16, monens id ex consuetudine adeo invaluisse, ut nec peccatum esse crederetur. Putabatur autem licere hoc viris, et feminis non licere. Ex impunitate autem legum civilium hunc errorem homines vel invexisse, vel confirmasse videntur; unde S. Ambrosius, perinde ac S. Zeno, christianos monuit lib. 1 de Abraham., cap. 4, num. 25, ne quis sibi blandiatur de legibus hominum: nam omne stuprum, inquit, adulterium est, nec viro licet quod mulieri non licet.

(35) Latibula turpia erant loca quædam_subterranea, in quibus meretrices degebant, quæ S. Ambrosius, epist. 50, ad Irenæum, num. 1, hypogaa vocat. Luxuriosum est hypoyaa quærere..... et ideo requi · runt umbrosa penetralia, vel quod desidiosi ignava sub terris agani otia, denique quod tenebrosa illos et opaca delectent magis, quibus operiri flagitia sua credant.

(56) Nec supplevimus ex ms. Rem. Pro talibus editi tabulis. Dein. Sic igitur pro Si igitur, ne sensus esset suspensus, correximus.

(37) Linea apud jurisconsultos est ordo graduum consanguinitatis vel affinitatis, etc. quibus personæ conjunguntur in eadem autem conjunctionis linea ex ipsis legibus est vir et uxor, seu pater et mater. Paulus, lib. v Recept. Sentent. tit. 11: Primo gradu superiori linea continetur pater et mater.

(38) Mss. Val. et Tol. absumpturum, Rem. et Urbin. absumpturi.

10

ricatus fuerit e duobus. Sed nec illis impune succe- A bus duo, sed uno incensi prodigio, secus quam decue dit, qui sine uxoribus, amore peccandi liberius, (39) incertas atque inhonestas sibimet redimunt libidinum merces, non advertentes esse infelix et impudicum quidquid legitimum fuerit extra conjugium : christiano enim, fratres, ultra licere non puto, quam ut sit aut continens, aut maritus.

rat, deperire cœperant: quam cum adverterent muro castitatis, quæ certe (43) vera est et æterna formositas, in paradisi solitudine circumseptam, ubi Evam ab auctore operis sui meminerant esse deceptam; hac ́re ipsa nacto consilio, capere dolo aggrediuntur ac nisi culpa succumbat, veluti adulteræ deprehen sæ magnum minitantur exitium. At illa non (44) Eva ancipitis quidem metus contemplatione præclusa, cujus aut pudor esset jugulandus, aut anima, conscientiæ suæ conscium solum contestans Deum, honestam potius elegit mortem quam vitam turpem, melius credens hominibus se ream (45) præbere quam Deo. Interea instant illi ex amatoribus accusatores effecti, crimenque suum in simplicitatem circumventæ trans

V. Venio nunc ad exempla, quæ sunt negotio vel maxime necessaria; quia plus est quod geritur quam quod dicitur, ut et impudicitiæ malum et bonum pudicitiæ uno eodemque (40) suggestu facillime possit agnosci. Joseph Hebræus adolescens (Gen., XXXIX), clarus genere, clarior pulchritudine, morum quoque clarissimus probitate, fuit inter filios Jacob ætate minor, sed spiritu major. Hic invidæ germanitatis impulsu in Ægyptum est delatus atque distractus a B fusum artificiose dum exaggerant, exinde jam priofratribus, quem domini sui uxor pejus amare cœperat, quem oderant fratres: nam cum medullitus mulier ardoris insani conflagraret incendio, in suadelam sacrilegam argumentis vehementer armata captat solitudinem, secretum captat et locum, in quali etiam non (41) irritata adolescentia invitis feminis sæpe violenta esse consuevit. At ubi in destinata prorumpens, neque blandimenta, neque promissa sibimet prodesse cognoscit; conserta manu, inversa vice, adorta est in suum fomitem 50 adolescentis ignem totis viribus derivare. At ille in repugnatione vestem sibi violenter extortam relinquens, ex impudicitiæ fovea nudus aufugit : sed pudicitiæ splendore vestitus post calumniosam damnationem et liberatus a Deo est et honoratus. Denique rex jure se- C cundus factus est regni, qui insignis rex erat jam ante pudoris.

VI. Susannam quoque columen (42) matronatus inaffectata formæ pulchrius suæ pulchritudinis ornamentum, insigne pudicitiæ testimonium, e seniori

(39) Incestas editi; at ms. Rem. incertas, et bene: notantur enim illi, qui a conjugibus soluti licere sibi putabant, non incestas quidem libidines, sed incertas, quas scilicet pretio soluto a meretricibus vage mercabantur.

(40) Ms. Remense habet suggestio; sed in margine apposita nota R dubium locum significat. Suggestu in aliis mss. et edit. et suggestus pro suggestione, seu additione, vel narratione sumitur. Ulpianus, de Magist. rat. conven. lib. 1 Digest.: Si ex suggestu eorum, vel nominibus ab eis acceptis præses dederit.

(41) Ms. Rem. incitata; et post pauca pro derivare idein ms. nec non Urbin. et Zen. derivari.

(42) Matronatus legitur in Appuleio, lib. iv Metam.; Inaffectatus apud Quintilianum, lib. xi, cap. 1, et Tertullianum, de Pallio, cap. 4.

(43) Vera est abest. a ms. Rem., est a mss. Pomp. et Urbin. Paulo post ms. Rem. in solitudine, ubi Eva. Ms. Pomp. priori scriptura in solitudinem, posteriori autem in solitudine, ubi Eram. Hæc item lectio habetur in codd. Tolent., Vat. et Zen. Ms. autem Urb. in solitudine, ubi Eva. Hinc vox circumseptam in editis videtur inserta, ut ne voces muro castitatis suspensæ starent, Hac de causa circumsep-tam retinuimus. Post pauca in editis culpæ succumbat, in ins. Rem. culpa succumbat.

(44) Editi Evæ, ex miss. Eva correximus. Ex ancipiti

D

res seipsi condemnant. Verum (proh nefas!) creditur ætati, creditur auctoritati: exsultant adulteri : damnatur integritas. Jam jamque Susanna ad supplicium immerens trahebatur jam totus populus in ejus sanguine tumescebat: jam sui quoque familiares novæ rei atrocitate perculsi, 51 miserabiliter ingemiscentes, dimissis capitibus omne studium defensionis (46) abjecerant. Jam etiam ipsa pudoris (47) compendio mortis oderat moras, omnibus displicens, sed soli suæ conscientiæ placens. Cum subito, quavis versutia qui fallitur numquam, confestim adest in Daniele puero Deus. Omnem repente malitiæ scenam diripuit (48) profectitium crimen propere recluditur scelus suos reddit in auctores: purgaturque per innocentiam pudor. Sicque Susannam, quam, impudicitia mentiente, in publicum traxerant, probatam et vindicatam ad mariti thalamum cum ingenti triumpho victrix pudicitia reportavit.

:

VII. Sed o quantum est miranda, pudicitia, quæ aliter laudari te non vis, quam ut custodiaris, solo

metu scripsimus ancipitis metus, ut sententi constet. Anceps autem Susanne metus fuit, ne aut diffanaretur ut adultera, si renueret, ex quo pudor ejus jugulabatur; aut peccaret, si obsequeretur, quod animam læderet.

(45) in edit. et aliquot mss. præbere debere: postremam vocem ut nimis redundantem, auctoritate ms. Pomp., delendam judicavimus.

(46) Mss. Urbin et Pomp. abjecerunt.

(47) Compendiumnon tam de parcimonia, quam de brevitate dicitur; unde compendium viæ pro breviori via apud Plinium, lib v, cap. 5, docendi compendia apud Quintilianum, lib. 1, cap. 1, pro brevitate præceptorum reperitur. Ita etiam Susanna mortis odisse moras traditur pudoris compendio, nimirum ut brevior esset pudor, quo nimis moleste angebatur.

(48) Profictitium editi; mss. Rem., Pomp., Urbin. profectitium, et bene: profectitium enim dicitur, quod aliunde provenit, ut Susannæ quidem impositum crimen a senum calumnia processit. In ms. Tol. Profecti cum crimen proprie redditur, sed scelus suum laudant auctores. Similia habent mss. Vat. et Urb. Codex autem Rem. cum Pomp. Profectitium crimen propriæ redditur: sed scelus suos laudant auctores. Post pauca impudicitiam renitentem, in ins. Rem. ; enitentem, in Urbin., pro impudicitia mentiente et item post mss. quatuor pro thalamum scribunt thalamos.